Samenvatting kennissessie Loyaliteit 28 juni 2022
Het projectteam Loyale tegenspraak organiseert dialoogsessies en kennissessies; online en op locatie. Met de deelnemers gaan we in gesprek over loyale tegenspraak. We bespreken de dilemma’s en zoeken naar mogelijke oplossingen en aanbevelingen.
De eerste kennissessie over Loyaliteit werd op 28 juni gegeven door Mark Frequin.
Tijdens deze eerste kennissessie op 28 juni sprak Mark Frequin over tegenspraak en de loyaliteit die daar bij hoort. Als ambtenaar krijg je in je werk, naast het dienen van de publieke zaak, ook te maken met andere vormen van loyaliteit, bijvoorbeeld je loyaliteit aan de minister of je leidinggevende, de organisatie en je collega’s. Wat maakt tegenspraak een loyale daad en wat betekenen deze vormen van loyaliteit voor het goed geven en ontvangen van tegenspraak?
Wederzijdse loyaliteit
Mark: “Tegenspraak is per definitie loyaal. Niet-loyale tegenspraak bestaat niet. Het is bij tegenspraak de kunst om te kijken hoe je daar een wederzijdse loyaliteit van kunt maken. Het gaat erover dat je ook tegen iemand, die een machtspositie ten opzichte van jou inneemt, kennis en inzichten inbrengt. En deze hogergeplaatste moet dat ook waarderen.”
Tegenspraak is nodig om tot betere beslissingen te komen
“De kern van ons vak is dat we ambtelijke professionaliteit moeten tonen. Ambtelijke professionaliteit betekent dat je bevraagd wordt op je kennis, ervaring, inzicht en je gevoel of je betrokkenheid. En niet onbelangrijk: dat de daad bij het woord wordt gevoegd. We moeten er iets mee. Daar komt de ambtelijke autonomie bij kijken. We zijn uiteindelijk public servants, zoals de Engelsen dat zo treffend noemen. Onze neiging is soms om de minister te willen beschermen. Maar die bescherm je niet door dingen te zeggen die de minister graag wil horen. We moeten als ambtenaren juist iets doen met onze autonomie, onze kennis, ervaring, inzichten en betrokkenheid die we hebben bij de samenleving. En daar komt tegenspraak vandaan. Tegenspraak is niet bedoeld om vervelend te zijn, het heeft juist als doel om tot betere beslissingen te komen. Dat maakt tegenspraak cruciaal voor ieder van ons. En dat is ook waarom het loyaal is om tegenspraak te geven”.
Wederzijds respect
“Loyaliteit is altijd twee richtingen. Een bestuurder moet tonen dat hij loyaliteit geeft aan degene die de tegenspraak inbrengt. Het is wederzijds respect. Een bestuurder moet beslissingen nemen, daar lever je als ambtenaar een bijdrage aan. Een ambtenaar moet zorgen dat alle kennis op tafel ligt die nodig is voor het nemen en uitvoeren van besluiten.
Het woord luisteren is verbonden aan het woord tegenspraak. Geen goede tegenspraak zonder goed luisteren. Waarom is het zo lastig om te luisteren? De kern is dat je moet luisteren naar de mensen die verstandige dingen te zeggen hebben. En ja, we hebben een hiërarchie, maar als bestuurder moet je wel luisteren naar de mensen die alles van het onderwerp weten. Stel vragen. Wat heb je als tegenspreker nodig? Maar ook andersom: wat heb jij als leidinggevende nodig van je medewerkers? Hogere ambtenaren moet zich realiseren dat ze niet laagdrempelig zijn om aan te spreken, laat staat tegen te spreken. Zo zei ik tegen mijn medewerkers: ‘Mijn deur staat altijd open.’ De reactie van één van mijn directeuren was: ‘Ja, maar jouw drempel zit tot aan het plafond!’
Tegenspraak is een ongelofelijk positief woord
“Het woord ‘tegenspraak’ klinkt negatief maar is een ongelofelijk positief woord. Tegenspraak is iets doen met de kennis en ervaring die je hebt. We zeggen lang niet altijd alles wat we vinden. Wanneer we iets zeggen, zijn we ons aan het voorbereiden op hoe het overkomt. We willen gewoon heel graag aardig gevonden worden. We zeggen vaak: zacht op de relatie en hard op de inhoud. We zijn juist zacht op de inhoud om te voorkomen dat we in de relatie iets zien afbreken. Die ene kritische collega die we allemaal kennen, zit vaak dicht in de buurt van de bedoeling van tegenspraak: hij of zij doet iets met wat hij of zij ziet en denkt, maar dat voelt niet altijd lekker.”
Ingewikkelder is het niet, maar ingewikkeld om te organiseren, is het wel
“Op het moment dat je iets zegt, ben je bezig met het effect dat dat heeft op iemand anders. Er is niks tegen aardig gevonden worden, maar als dat je verhindert om dingen te zeggen, wordt er geen recht gedaan aan de reden waarom je ambtenaar bent, namelijk: je kennis en informatie inbrengen om tot goede besluiten en een goede uitvoering van die besluiten te komen. Een bestuurder kan uiteindelijk zeggen: Ik heb goed naar je geluisterd, maar ik ga een andere beslissing nemen dan dat jij vindt dat ik moet nemen. Dat is inherent aan de rol van bestuurders. Maar het mag niet zo zijn dat de bestuurder niet heeft gehoord wat de feiten en informatie inhielden en dat je aan de voorkant al informatie achterhoudt.
Ingewikkelder is het niet, maar ingewikkeld om te organiseren, is het wel. Soms is en voelt het te onveilig voor tegenspraak. Dat heb je niet zomaar weggepoetst. Dat vraagt tijd, aandacht en begeleiding. We moeten overheidsorganisaties hebben waar je het woord ‘moed’ niet nodig hebt om dingen te kunnen vertellen.”
Door te verbinden creëer je beweging
“Als je je een eenling voelt, wordt het nogal lastig en gaat de energie uit de wil om tegen te spreken. Dan kan het al snel omslaan naar ‘Daar heb je hem of haar weer’. Je hebt massa nodig, een kritische massa. Elke revolutionair weet dat je een voorhoede nodig hebt. Tegenspraak moet je niet alleen doen, dat is heel eenzaam. De kunst is om gelijkgestemden en gelijk denkenden om je heen te verzamelen en daar beweging in te krijgen.
Het is niet alleen ruimte krijgen, ambtenaren moeten ook ruimte (leren) nemen. Hoe ga je om met een werkomgeving waar je het gevoel hebt dat je niet wordt gewaardeerd voor de dingen die je inbrengt? Dat zit onder dat begrip ‘tegenspraak’. Tegenspraak organiseren is als een brug bouwen, terwijl we er overheen lopen.”
Steun elkaar
Een laatste tip van Mark Frequin. “Kijk af en toe eens om je heen en kijk wie steun nodig heeft. Kijk waar mensen mee tobben, waar je een arm om de schouder kunt leggen. Hoe steun je elkaar in moeilijke tijden? Die steun is cruciaal. Dat moet je wel met elkaar organiseren. Steun mensen ook in het goede. In plaats van te focussen op wat er misging, is het juist van belang behaalde successen te vieren. Dat kan heel groots met een hele organisatie, maar vooral ook klein met directe collega’s. Vier feestjes, wees trots op wat je voor elkaar hebt gekregen.”
