Thom Snaphaan[1]
Sinds begin 2023 doen we vanuit Avans Hogeschool onderzoek naar loyale tegenspraak. Hierbij mag ik optreden als projectleider voor dit onderzoek. Wetenschappelijk onderzoek naar cultuur en morele dilemma’s in de werksfeer is van belang om enerzijds kennis te vergroten over (factoren die bijdragen aan en de gevolgen van) het fenomeen op zich, alsook om met ideeën te komen over hoe situaties waar het bijvoorbeeld nog niet goed gaat, verbeterd kunnen worden. Als we vanuit een wetenschappelijk perspectief naar het thema Loyale tegenspraak kijken, stellen we vast dat dit gerelateerd is aan de ethische organisatiecultuur. Hier wordt vanuit verschillende disciplines onderzoek naar gedaan. Kaptein[2] onderzocht hoe we een organisatiecultuur kunnen meten en uit welke ‘deugden’ zo’n ethische cultuur dan wel bestaat. Hij stelt in zijn onderzoek vast dat het gaat om acht deugden, namelijk: duidelijkheid, congruentie van leidinggevenden, congruentie van het management, uitvoerbaarheid, draagvlak, transparantie, bespreekbaarheid en sanctioneerbaarheid. Hierbij raakt ‘bespreekbaarheid’ volgens ons direct aan de beschikbare ruimte voor loyale tegenspraak. Het gaat hierbij namelijk om de mate waarin managers, leidinggevenden en werknemers de mogelijkheid hebben om ethische kwesties te bespreken. Dit valt vervolgens uiteen in het al dan niet kunnen bespreken van morele dilemma’s, de mogelijkheid tot het bespreken van onethisch gedrag, de mate waarin meldingen van onethisch gedrag serieus genomen worden en de mate waarin onethisch gedrag gecorrigeerd kan worden.
Loyale tegenspraak is een essentiële randvoorwaarde om de democratische rechtsorde te kunnen waarborgen. Wat volgens ons daarom bovenaan de prioriteitenlijst dient te staan, is handvatten bieden voor professionals om de ruimte voor loyale tegenspraak te vergroten in hun dagelijkse realiteit. Om echter relevante en bruikbare handvatten te kunnen bieden, is een grondige probleemanalyse van groot belang; zeker bij thema’s die raken aan wicked problems zoals organisatiecultuur. Wicked problems kenmerken zich door complexiteit, gelaagdheid van mechanismen en diverse (soms door elkaar lopende) oorzaken en gevolgen. De analyse van deze uitdagingen dient dan ook deze complexiteit te kunnen weerspiegelen. Om die reden zijn we van mening dat samenwerking met zowel praktijkgericht, als fundamenteel wetenschappelijk onderzoek verstandig is, omdat dit kennis over de achtergronden, gevolgen en routes naar versterking van loyale tegenspraak kan vergroten.
[1] Senior onderzoeker, Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht, Avans Hogeschool en tevens promovendus bij de vakgroep Criminologie, Strafrecht en Sociaal Recht, Universiteit Gent. Vanuit het lectoraat Recht & Veiligheid van Avans Hogeschool voert hij met o.a. lector Julien van Ostaaijen onderzoek uit naar loyale tegenspraak.
[2] Kaptein, S.P. (2008). Developing and testing a measure for the ethical culture of organizations: The corporate ethical virtues model. Journal of Organizational Behavior, 29(7), 923-947.
